💥 तुमच्या ग्रामसंघाला 2025 मध्ये मिळणारा अतिरिक्त निधी (Additional Fund) कुठे वापरायचा? | संपूर्ण नियोजन

लेखक: Pravin Zende | प्रकाशित: 20 नोव्हेंबर 2025 | विभाग: Gram Sangh Planning

तुमच्या ग्रामसंघाला 2025-26 या वर्षात मोठ्या प्रमाणात अतिरिक्त निधी मिळण्याची शक्यता आहे, पण 'सरकारी पैसा' कसा वापरायचा हे अनेकांना माहीत नसते. हा निधी तुमच्या ग्रामसंघाचे भविष्य बदलू शकतो! हा लेख तुम्हाला तो निधी **महिला स्वयंरोजगार**, **समाज विकास** आणि **बचत गटांचे सक्षमीकरण** यासाठी 100% योग्य मार्गाने वापरण्याची संपूर्ण योजना देतो.

अतिरिक्त निधी म्हणजे काय आणि तो कोणत्या स्वरूपात मिळतो?

ग्रामसंघाला मिळणाऱ्या निधीचे नियोजन करण्यापूर्वी, हा अतिरिक्त निधी नेमका कुठून येतो आणि त्याचे स्वरूप काय आहे, हे समजून घेणे महत्त्वाचे आहे. ग्रामसंघ मुख्यतः तीन प्रमुख स्त्रोतांकडून निधी प्राप्त करतात. या तीनही निधीचे व्यवस्थापन आणि उपयोग करण्याचे नियम वेगवेगळे आहेत.

अतिरिक्त निधीचे प्रमुख घटक:

1. सामुदायिक गुंतवणूक निधी (Community Investment Fund - CIF): हा निधी SHG सदस्यांना उत्पन्न मिळवून देणाऱ्या उपक्रमांना कर्ज देण्यासाठी दिला जातो. हा पैसा फिरता (Revolving) असतो.
2. जोखीम शमन निधी (Risk Mitigation Fund - RMF/CFR): हा निधी नैसर्गिक आपत्त्या, आरोग्य संकट किंवा तातडीच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी असतो. तो गटाला आर्थिक संकटातून बाहेर काढण्यासाठी वापरला जातो.
3. प्रशासन आणि क्षमता विकास निधी (Admin & Capacity Building Fund): हा निधी ग्रामसंघाच्या कामकाजासाठी, मासिक बैठका, प्रवास खर्च, हिशेब लेखन आणि सदस्यांच्या प्रशिक्षणासाठी दिला जातो.

CIF (सामुदायिक गुंतवणूक निधी) वर लक्ष केंद्रित का करावे?

2025 मध्ये मिळणारा बहुतांश अतिरिक्त निधी हा CIF स्वरूपात असतो. CIF चा योग्य वापर केल्यास, तो केवळ महिलांना कर्ज देत नाही, तर **महिला स्वयंरोजगार** आणि संपूर्ण **ग्रामसंघाची** आर्थिक स्थिरता वाढवतो. जर ₹5 लाखांचा अतिरिक्त निधी मिळाला, तर त्याचे नियोजन करण्यासाठी खालील 5-चरणी योजना वापरा.

अतिरिक्त निधी 100% यशस्वीपणे वापरण्याची 5-चरणी योजना

ग्रामसंघाच्या कार्यकारिणीने हा **अतिरिक्त निधी** नियोजनबद्ध पद्धतीने वापरण्यासाठी ही 5-चरणी योजना तयार करावी. या योजनेचा आधार 'समावेशकता' (Inclusion) आणि 'स्थिरता' (Sustainability) आहे.

पायरी १: क्षमता मूल्यांकन आणि गरजांचे सर्वेक्षण (Capacity & Need Assessment)

हा निधी वाटप करण्यापूर्वी, कोणत्या **बचत गटाला** (SHG) किंवा कोणत्या सदस्यांना कर्जाची खरी आणि उत्पादक गरज आहे, याचे सर्वेक्षण करा. अतिरिक्त निधीचे नियोजन हे कागदावर न राहता, जमिनीवरील गरजांवर आधारित असावे.

• अ श्रेणीतील गट: (95% पेक्षा जास्त कर्ज परतफेड आणि उत्कृष्ट लेखाजोखा) - यांना ₹50,000 ते ₹1,00,000 पर्यंतच्या मोठ्या उद्योगांसाठी (उदा. डेअरी युनिट) निधी द्या.
• ब श्रेणीतील गट: (80% ते 95% कर्ज परतफेड) - यांना ₹25,000 ते ₹50,000 मध्यम उद्योगांसाठी (उदा. किराणा दुकान वाढवणे) निधी द्या.
• क श्रेणीतील गट: (70% पेक्षा कमी कर्ज परतफेड) - यांना आधी प्रशिक्षण द्या आणि त्यानंतरच लहान कर्जे (उदा. ₹10,000) द्या.

पायरी २: 70:20:10 वाटप मॉडेल (Allocation Model)

मिळालेला **अतिरिक्त निधी** फक्त एकाच क्षेत्रात न गुंतवता, तो 70:20:10 या मॉडेलनुसार विभाजित करा. हे मॉडेल जोखीम कमी करते आणि नफा वाढवते.

हा वाटप प्लॅन ग्रामसंघाच्या मासिक सभेत मंजूर करणे बंधनकारक आहे.

पायरी ३: जोखीम शमन आणि परतफेड धोरण (Risk Mitigation and Repayment Policy)

**अतिरिक्त निधी** वापरताना सर्वात मोठी जोखीम असते ती म्हणजे कर्ज बुडणे (NPA). हे टाळण्यासाठी 'साप्ताहिक' परतफेड धोरण (Weekly Repayment) लागू करा, विशेषतः लहान कर्जांसाठी.

• व्याजदर: अंतर्गत कर्ज वाटप करताना बँक दरापेक्षा (Bank Rate) 4-5% जास्त व्याज दर ठेवा (उदा. बँक 8% असल्यास, गट 12% ते 13% घ्या). हा 4-5% 'नफा मार्जिन' थेट **ग्रामसंघाच्या** **अतिरिक्त निधीत** जमा होईल.
• कर्ज मर्यादा: एका गटाला किंवा एका सदस्याला RF/CIF मिळून एकूण **अतिरिक्त निधीच्या** 20% पेक्षा जास्त कर्ज देऊ नका.
• दंड: कर्ज वेळेवर न भरणाऱ्या सदस्यांना कठोर दंड संहिता (Penalty Policy) लागू करा. ही शिस्त **फिरत्या निधीची** वाढ सुनिश्चित करते.

पायरी ४: सखोल क्षमता विकास (In-Depth Capacity Building)

पैसा देण्यापूर्वी सदस्यांना तो कसा वापरायचा याचे ज्ञान द्या. **अतिरिक्त निधी** यशस्वी होण्यासाठी, तुमच्या Gram Sangh ने खालील विषयांवर प्रशिक्षण घेणे आवश्यक आहे:

1. उत्पादन साखळी व्यवस्थापन (Value Chain Management)
2. व्यवसायाचे साधे हिशेब लेखन (Simple Bookkeeping for Business)
3. बाजाराची मागणी आणि किंमत निश्चिती (Market Demand and Pricing)

पायरी ५: पारदर्शक ऑडिट आणि देखरेख (Transparent Audit & Monitoring)

प्रत्येक 3 महिन्यांनी ग्रामसंघाने अंतर्गत ऑडिट (Internal Audit) करावे. **अतिरिक्त निधीचे** व्यवस्थापन करण्यासाठी एक स्वतंत्र 'देखरेख समिती' (Monitoring Committee) नेमावी.

उत्पन्न उपक्रम: अतिरिक्त निधी 'उत्पादक' कामांमध्ये कसा गुंतवावा? (70% हिस्सा)

तुमच्या अतिरिक्त निधीचा 70% हिस्सा **महिला स्वयंरोजगार** आणि उत्पादन वाढीसाठी वापरणे आवश्यक आहे. या गुंतवणुकीमुळे गटाचे उत्पन्न वाढते आणि परतफेड जलद होते.

कृषी आणि संलग्न क्षेत्रात गुंतवणूक

ग्रामीण भागात **अतिरिक्त निधी** वापरण्याचा सर्वात मोठा आणि सोपा मार्ग म्हणजे शेतीशी संबंधित उपक्रम.

१. समूह आधारित भाजीपाला लागवड आणि विक्री (Group Vegetable Farming):

या निधीचा वापर बियाणे, खत खरेदी आणि सिंचनासाठी करा. एकाच **बचत गटाने** सामूहिकरित्या 1 एकरमध्ये भाजीपाला लावून, **अतिरिक्त निधीतून** वाहतुकीसाठी लहान वाहन भाड्याने घ्यावे.

२. डेअरी आणि पशुपालन उपक्रम (Dairy and Livestock):

सदस्यांना दुभत्या जनावरांची खरेदी (उदा. 1-2 म्हशी) करण्यासाठी कर्ज द्या. पण कर्जाच्या अटींमध्ये 'दूध विक्रीचा हिशोब' ठेवणे बंधनकारक करा, जेणेकरून परतफेड वेळेवर होईल.

बिगर कृषी आणि सेवा क्षेत्रात गुंतवणूक

कृषी क्षेत्रावरील अवलंबित्व कमी करण्यासाठी **अतिरिक्त निधी** बिगर कृषी क्षेत्राकडे वळवणे आवश्यक आहे.

१. सामुदायिक शिलाई युनिट (Community Sewing Unit):

ग्रामसंघाने **अतिरिक्त निधीतून** 5 ते 10 अत्याधुनिक शिलाई मशीन्स खरेदी करावी आणि 'समुदाय संसाधन केंद्र' (CRP) तयार करावे. **बचत गटांना** मोठ्या शाळांचे गणवेश किंवा रुग्णालयाचे युनिफॉर्म बनवण्याचे कॉन्ट्रॅक्ट मिळवून द्या. मशीन खरेदीसाठी **अतिरिक्त निधी** हा ग्रामसंघाची कायमस्वरूपी मालमत्ता बनेल.

२. अन्न प्रक्रिया युनिट (Food Processing Unit):

मसाले, पापड, लोणची आणि धान्याचे पीठ बनवण्यासाठी लागणारे छोटे उद्योग. अतिरिक्त निधीतून प्रक्रिया मशीन्स खरेदी करा आणि 'ब्रँडिंग' (Branding) साठी खर्च करा.

सामुदायिक पायाभूत सुविधांमध्ये गुंतवणूक (20% हिस्सा)

हा निधी गटाच्या सदस्यांच्या आणि संपूर्ण गावाच्या विकासासाठी वापरावा. या गुंतवणुकीचा फायदा दीर्घकाळ टिकतो.

• पाणी व्यवस्थापन (Water Management): गावातील **बचत गटांना** शुद्ध पिण्याचे पाणी उपलब्ध करून देण्यासाठी वॉटर फिल्टरेशन युनिट (Water Filtration Unit) बसवा. यातून मिळालेले उत्पन्न **अतिरिक्त निधीत** जमा करा.
• ऊर्जा बचत (Energy Saving): **अतिरिक्त निधीतून** गावातील सार्वजनिक ठिकाणी सौर दिवे (Solar Lights) लावा. याचे व्यवस्थापन **ग्रामसंघाने** करावे आणि देखभाल शुल्कातून (Maintenance Fee) निधीची वाढ करा.

सामाजिक विकास आणि मनुष्यबळात गुंतवणूक (The Human Capital)

केवळ पैसा गुंतवून फायदा होत नाही. **अतिरिक्त निधीचा** काही भाग **ग्रामसंघाच्या** सदस्यांच्या क्षमता वाढवण्यासाठी आणि सामाजिक बदलांसाठी वापरावा. याला 'मानवी भांडवल' (Human Capital) गुंतवणूक म्हणतात.

क्षमता विकास (Capacity Building)

अतिरिक्त निधीतील प्रशासकीय खर्चाचा वापर करून सदस्यांना पुढील प्रशिक्षण द्या:

• डिजिटल साक्षरता (Digital Literacy): बँक व्यवहार, सरकारी योजनांचे अर्ज आणि उत्पादनांची ऑनलाइन विक्री (E-commerce) यासाठी प्रशिक्षण.
• आरोग्य आणि पोषण (Health & Nutrition): **बचत गटाच्या** महिलांना आरोग्य आणि पोषणविषयक कार्यशाळा आयोजित करा. निरोगी सदस्यांमुळे कामाची क्षमता वाढते.
• नेतृत्व विकास (Leadership Development): भविष्यकालीन Gram Sangh पदाधिकारी तयार करण्यासाठी नेतृत्व आणि व्यवस्थापन कौशल्ये (Management Skills) विकसित करा.

सामाजिक कृती आणि परिणाम (Social Action)

**ग्रामसंघाला** केवळ आर्थिक संस्था न ठेवता, सामाजिक बदलांचे माध्यम बनवा.

१. व्यसनमुक्ती आणि आरोग्य मोहीम:

**अतिरिक्त निधीतून** सामाजिक समस्यांवर आधारित छोटे कार्यक्रम (उदा. व्यसनमुक्ती, बालविवाह प्रतिबंध) आयोजित करा. यामुळे **ग्रामसंघाची** प्रतिष्ठा आणि विश्वासार्हता वाढते.

२. शिक्षण समर्थन (Education Support):

सदस्यांच्या मुलांना शिक्षणासाठी शिष्यवृत्ती (Scholarship) द्या. ही रक्कम कर्जाच्या व्याजातून जमा झालेल्या नफ्यातून वापरावी, ज्यामुळे **अतिरिक्त निधीची** मूळ रक्कम सुरक्षित राहते.

अतिरिक्त निधी 'भविष्यासाठी सुरक्षित' करण्याची रणनीती

अतिरिक्त निधी प्रभावीपणे वापरणे म्हणजे केवळ कर्ज देणे नव्हे, तर तो निधी पुढील 10 वर्षे सुरक्षित ठेवणे. यासाठी कठोर आर्थिक नियंत्रण आवश्यक आहे.

'संकल्प' (Sankalap) धोरण: निधीची सुरक्षितता

प्रत्येक **ग्रामसंघाने** कर्जाची रक्कम वापरण्यापूर्वी 'संकल्प' (Sankalap) धोरण तयार करावे. संकल्प म्हणजे **अतिरिक्त निधी** कोणत्या परिस्थितीत आणि कोणत्या मर्यादेपर्यंत वापरला जाईल, याचा स्पष्ट करार.

• आरोग्य संकल्प: सदस्यांना गंभीर आजारांसाठी **अतिरिक्त निधीतून** 50% विनाव्याज कर्ज देण्याची मर्यादा निश्चित करा.
• आपत्ती संकल्प: पूर, दुष्काळ किंवा कोविडसारख्या संकटात गटाला तातडीने मदत करण्यासाठी निधीची रक्कम वेगळी ठेवा.
• शैक्षणिक संकल्प: उच्च शिक्षणासाठी कर्ज देताना केवळ 1% दराने व्याज आकारणी करा, जेणेकरून महिलांवरील आर्थिक ताण कमी होईल.

या संकल्पामुळे **अतिरिक्त निधीचा** वापर 'गरिबी हटाव' ऐवजी 'गरिबी प्रतिबंध' (Poverty Prevention) साठी होतो.

डिजिटल हिशेब लेखन (Digital Bookkeeping)

2025 मध्ये अतिरिक्त निधीचे व्यवस्थापन कागदावर नव्हे, तर डिजिटल प्लॅटफॉर्मवर करा.

**फायदे:**

1. पारदर्शकता: प्रत्येक सदस्याला कर्जाची स्थिती, परतफेड आणि **ग्रामसंघाच्या** निधीची वाढ पाहता येते.
2. जलद ऑडिट: जिल्हा स्तरावर अहवाल त्वरित पाठवता येतात.
3. गट मूल्यांकन: कोणत्या गटाला **अतिरिक्त निधी** आवश्यक आहे आणि कोण अपयशी ठरत आहे, याचे त्वरित मूल्यांकन करता येते.

Key Takeaways: अतिरिक्त निधी नियोजनाचा मास्टर प्लॅन

निष्कर्ष आणि तुमची पुढची कृती (Call to Action)

ग्रामसंघाला 2025 मध्ये मिळणारा अतिरिक्त निधी हा गावाच्या अर्थव्यवस्थेसाठी 'गेम चेंजर' ठरू शकतो. पण, योग्य नियोजन, शिस्त आणि दूरदृष्टीशिवाय हा निधी फक्त बँकेच्या खात्यात पडून राहील. तुमच्या Gram Sangh ने आजच या 5-चरणी योजनेवर काम सुरू करावे आणि **अतिरिक्त निधीचा** वापर केवळ खर्च म्हणून नाही, तर 'भविष्यातील सर्वात मोठी गुंतवणूक' म्हणून करावा.

तुम्ही तुमच्या **ग्रामसंघाला** या निधीतून कोणता नवीन व्यवसाय सुरू करू इच्छिता? मला कमेंटमध्ये नक्की सांगा!

नेहमी विचारले जाणारे प्रश्न (FAQ - People Also Ask)

पुढील वाचन (Read Next)