आरोग्य क्रांतीचे आधारस्तंभ: आशा आणि फॅसिलिटेटर्सची जबाबदारी आणि भूमिका
आरोग्य क्रांतीचे आधारस्तंभ: आशा आणि फॅसिलिटेटर्सची जबाबदारी आणि भूमिका
समुदाय ते राष्ट्र - आरोग्याच्या प्रत्येक टप्प्यावर
🌈 घोषणा: 'आरोग्य दूत' ते 'समुदाय संघटक'
आशा (Accredited Social Health Activist) स्वयंसेविका ग्रामीण आणि शहरी भागांमध्ये आरोग्यसेतूचे काम करतात. त्या केवळ आरोग्य कर्मचाऱ्या नाहीत, तर समाजाच्या सर्वात खालच्या स्तरावर विश्वास आणि आपुलकीचे नाते निर्माण करणाऱ्या 'आरोग्य दूत' आहेत.
🏗️ महाराष्ट्र राज्याची आरोग्य संघटनात्मक रचना
१. मंजूर पदे (Sanctioned Posts)
राज्यात आरोग्य सेवेच्या विस्तारासाठी ८०,०८५ (ऐंशी हजार पंच्याऐंशी) इतक्या मोठ्या प्रमाणात आशा स्वयंसेविकांची पदे मंजूर आहेत. या प्रचंड मोठ्या फौजेचे मार्गदर्शन करण्यासाठी ३,६६४ (तीन हजार सहाशे चौसष्ट) आशा फॅसिलिटेटर्स (AF) ची पदे मंजूर आहेत.
२. मार्गदर्शक आणि संघटनात्मक प्रमाण (Group Promoter Ratio)
- आदिवासी (Tribal) क्षेत्र: या दुर्गम भागांमध्ये प्रत्येक १० आशांमागे १ समूह प्रमोटर (१:१०) असतो, ज्यामुळे प्रत्येक आशाला वेळेवर मदत आणि मार्गदर्शन मिळते.
- गैर-आदिवासी (Non-Tribal) क्षेत्र: या भागांमध्ये प्रत्येक २० ते २५ आशांमागे अंदाजे १ समूह प्रमोटर (१:२० ते १:२५) नियुक्त केला जातो.
हे प्रमाण दर्शविते की, दुर्गम आदिवासी क्षेत्रांमध्ये आशांच्या कामाचे स्वरूप अधिक आव्हानात्मक असल्याने, त्यांना अधिक जवळून आणि जलद पाठिंबा देण्याची व्यवस्था आहे.
🎓 ज्ञानाचे बळ: आशा स्वयंसेविकांचे सखोल प्रशिक्षण
आशा स्वयंसेविकांचे काम केवळ माहिती देणे नसून, आरोग्य सेवेच्या अत्याधुनिक संकल्पनांची अंमलबजावणी करणे हे आहे. यासाठी भारत सरकारने (GOI) त्यांच्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे प्रशिक्षण मॉड्यूल विकसित केले आहेत.
अ. RMNCH+A+ (Reproductive, Maternal, Newborn, Child Health + Adolescent) प्रशिक्षण
| क्र. | प्रशिक्षणाचा प्रकार | कालावधी | उद्देश |
|---|---|---|---|
| १ | प्रेरणा प्रशिक्षण (Induction Training) | ८ दिवस | आशा स्वयंसेविकेच्या कामाची ओळख, मूलभूत आरोग्य संकल्पना. |
| २ | HBNC 6th मॉड्यूल प्रशिक्षण | ५ दिवस | नवजात बालकांच्या घरी आधारित काळजीचा सखोल अभ्यास. |
| ३ | HBNC 7th मॉड्यूल प्रशिक्षण | ५ दिवस | नवजात शिशुंच्या गंभीर आरोग्य समस्यांची ओळख आणि व्यवस्थापन. |
| ४ | HBNC 4th मॉड्यूल प्रशिक्षण | ५ दिवस | गर्भधारणा आणि प्रसूतीपूर्व/प्रसूतीनंतरची काळजी. |
| ५ | NCD प्रशिक्षण (Non-Communicable Diseases) | ५ दिवस | बिगर-संसर्गजन्य रोगांची प्राथमिक तपासणी आणि जागरूकता. |
| ६ | HBYC प्रशिक्षण (Home Based Young Child Care) | ५ दिवस | लहान मुलांची घरी आधारित काळजी, पोषण, विकास आणि लसीकरण. |
ब. विस्तारित पॅकेज प्रशिक्षण (Expanded Package Training)
| क्र. | प्रशिक्षणाचा प्रकार | कालावधी | उद्देश |
|---|---|---|---|
| १ | मानसिक आरोग्य प्रशिक्षण (Mental Health) | ३ दिवस | समुदायातील मानसिक आरोग्य समस्या ओळखणे. |
| २ | वृद्ध आणि उपशामक काळजी (Elderly & Palliative Care) | ५ दिवस | वयस्कर व्यक्तींची काळजी आणि गंभीर रुग्णांना मदत. |
| ३ | OEEE प्रशिक्षण | ५ दिवस | डोळे, कान, नाक, घसा आणि अंतःस्रावी ग्रंथी संबंधित सामान्य समस्या. |
| ४ | इट राईट प्रशिक्षण (Eat Right Training) | १ दिवस | योग्य पोषण, आहार आणि सुरक्षित खाद्य सवयींबद्दल जागरूकता. |
💰 कामावर आधारित मानधन: सन्मान आणि प्रोत्साहन
दैनंदिन कामासाठी निश्चित मानधन
केंद्र सरकारकडून आशांना त्यांच्या दैनंदिन, अत्यावश्यक कार्यांसाठी मासिक मानधन निश्चित केले आहे:
- ✅ माहिती संकलन आणि अहवाल सादर करणे: रु. १५००/- प्रति महिना.
- ✅ ग्राम नोंदणी, जन्म/मृत्यूची नोंदणी, पात्र जोडप्यांची/गर्भवती महिलांची/लसीकरण पात्रांची यादी: प्रत्येक कामासाठी रु. ३००/- प्रति महिना.
- ✅ मासिक बैठका (PHC/UPHC): रु. १५०/- प्रति महिना.
- ✅ VHND/UHND प्रकल्पांमध्ये सक्रिय सहभाग: रु. २००/- प्रति महिना.
👥 नागरिकांसाठी लाभ आणि अर्ज प्रक्रिया
नागरिकांना मिळणारे थेट फायदे
- घरी आधारित आरोग्य सेवा: नवजात बाल आणि मातांची घरी जाऊन काळजी (HBNC).
- सरकारी योजनांचा लाभ: गर्भवती महिला, मुले आणि ज्येष्ठांना सरकारी आरोग्य योजना आणि उपचारांची माहिती.
- प्रतिबंधात्मक आरोग्य: लसीकरण, पोषण आणि स्वच्छतेबद्दल जागरूकता.
- आरोग्य नोंदींची अचूकता: जन्म-मृत्यू, लसीकरण यांसारख्या नोंदी अचूक ठेवल्यामुळे नागरिकांना सरकारी सुविधा मिळणे सोपे होते.
योजनेत सहभागी कसे व्हावे? (How To Apply)
अर्ज प्रक्रिया: ऑनलाईन (Online)
आशा स्वयंसेविका किंवा फॅसिलिटेटर म्हणून काम करण्यासाठी अर्जदारांनी स्थानिक आरोग्य विभाग, जिल्हा परिषदेच्या आरोग्य विभागाशी संपर्क साधावा किंवा राष्ट्रीय आरोग्य अभियानाच्या (NHM) अधिकृत वेबसाइटवर सूचना तपासाव्यात.
✨ निष्कर्ष: भारताच्या आरोग्य भविष्याचे शिल्पकार
आशा स्वयंसेविका आणि फॅसिलिटेटर्स हे आरोग्य प्रणालीचा आधार आहेत, विशेषतः आदिवासी आणि ग्रामीण क्षेत्रांमध्ये. 'आरोग्य दूत' म्हणून त्यांचे योगदान अनमोल आहे आणि त्यांच्या माध्यमातूनच भारत 'सर्वांसाठी आरोग्य' हे उद्दिष्ट साध्य करू शकतो.
