सरपंच, उपसरपंच व ग्रामसेवकांच्या 25 जबाबदाऱ्या

प्रस्तावना

भारतीय संविधानात ग्रामपंचायतींना स्थानिक स्वराज्य संस्था म्हणून मान्यता दिली आहे. ग्रामविकासाचे सर्वात महत्वाचे केंद्र म्हणजे ग्रामपंचायत. या ग्रामपंचायतीचे कामकाज सुरळीत चालवण्यासाठी सरपंच, उपसरपंच आणि ग्रामसेवक ही प्रमुख पदे अत्यंत महत्त्वाची असतात. या लेखामध्ये आपण या तिघांची कार्ये, जबाबदाऱ्या, निवड प्रक्रिया आणि त्यांचे अधिकार सविस्तरपणे जाणून घेणार आहोत.

सरपंच, उपसरपंच व ग्रामसेवकांची 25 जबाबदाऱ्या

🧑‍⚖️ १. सरपंच कोण असतो?

सरपंच म्हणजे ग्रामपंचायतीचा प्रमुख. तो गावचा लोकप्रतिनिधी असतो आणि संपूर्ण ग्रामपंचायतीच्या कार्यवाहीचा प्रमुख जबाबदार अधिकारी असतो.

📌 सरपंचाची निवड:

• ग्रामपंचायत निवडणुकीत जनतेद्वारे थेट निवड (काही राज्यांत अप्रत्यक्ष पद्धतीने).

• कार्यकाल ५ वर्षांचा असतो.

• अनुसूचित जाती, जमाती व महिलांसाठी राखीव जागा असतात.

📋 सरपंचाच्या मुख्य जबाबदाऱ्या:

• ग्रामसभेच्या अध्यक्षपदाची भूमिका पार पाडणे.

• ग्रामपंचायतीच्या सर्व बैठका बोलावणे आणि अध्यक्षता करणे.

• विविध शासकीय योजना व निधींची अंमलबजावणी सुनिश्चित करणे.

• स्वच्छता, पाणी, आरोग्य, शिक्षण यांसारख्या सेवा प्रभावीपणे चालवणे.

• भ्रष्टाचारविरोधी उपाय व पारदर्शक व्यवहार सुनिश्चित करणे.

• ग्रामपंचायतीच्या खातेपुस्तकांवर सही करणे.

• जनतेच्या तक्रारींचे निवारण करणे.

• अन्य विभागांशी समन्वय साधणे (उदा. जलसंधारण, कृषी, आरोग्य).

• विकासकामांच्या प्रगतीचा आढावा घेणे.

• वार्षिक अंदाजपत्रक मंजुरीसाठी भूमिका बजावणे.

👥 २. उपसरपंच कोण असतो?

उपसरपंच हा सरपंचाच्या अनुपस्थितीत ग्रामपंचायतीचे नेतृत्व करणारा अधिकारी असतो. सरपंचाच्या अनुपस्थितीत उपसरपंच कार्यभार सांभाळतो.

📌 उपसरपंचाची निवड:

• ग्रामपंचायत सदस्यांमधून निवड.

• निवड सरपंच निवडीनंतर प्रथम सभा घेऊन होते.

• कार्यकाल ५ वर्षांचा असतो.

📋 उपसरपंचाच्या मुख्य जबाबदाऱ्या:

• सरपंच अनुपस्थित असताना ग्रामपंचायतीच्या बैठकीचे अध्यक्षपद सांभाळणे.

• सरपंचाच्या वतीने तात्पुरते निर्णय घेणे.

• शासकीय योजनांची अंमलबजावणीस मदत करणे.

• गावातील जनतेशी संपर्क ठेवणे आणि त्यांच्या समस्या जाणून घेणे.

• ग्रामपंचायतीच्या कामात सक्रीय सहभाग.

• वार्षिक कार्यक्रम व ग्रामविकास आराखड्यात सहभागी होणे.

• ग्रामसभा आयोजनात मदत करणे.

📄 ३. ग्रामसेवक कोण असतो?

ग्रामसेवक हा एक शासकीय कर्मचारी असतो जो ग्रामपंचायतीच्या सर्व प्रशासकीय कामांसाठी जबाबदार असतो. तो पंचायत समितीकडून नियुक्त होतो आणि त्याचे काम अधिकृत असून शिस्तबद्ध असते.

📌 ग्रामसेवकाची नेमणूक:

• ग्रामसेवकांची भरती ZP किंवा पंचायत समितीमार्फत होते.

• ते राज्य सरकारच्या सेवा नियमांनुसार काम करतात.

• त्या पदासाठी पदवीधर असणे, MS-CIT किंवा संगणकाचे ज्ञान आवश्यक असते.

📋 ग्रामसेवकाच्या मुख्य जबाबदाऱ्या:

• ग्रामपंचायतीच्या कामांचा नोंदवही व अभिलेखे ठेवणे.

• सर्व शासकीय योजनांची माहिती संकलन व अहवाल तयार करणे.

• ग्रामसभा व बैठकीचे इतिवृत्त लिहिणे.

• जन्म, मृत्यू, विवाह, जात प्रमाणपत्र, रहिवासी प्रमाणपत्र आदींची नोंदणी व कागदपत्रे तयार करणे.

• RTI व माहिती अधिकाराची अंमलबजावणी.

• गावात शासकीय योजना राबविणे – जलयुक्त शिवार, प्रधानमंत्री आवास योजना, उज्ज्वला योजना इत्यादी.

• कर वसुली, उत्पन्न व खर्चाचे लेखाजोखा ठेवणे.

• जनतेशी सतत संपर्क ठेवणे.

• जिल्हा परिषद, पंचायत समिती व तालुका कार्यालयाशी संपर्क ठेवणे.

• ऑनलाईन पोर्टल्सवर माहिती अद्ययावत ठेवणे (म्हणजे eGramSwaraj, AwaasSoft, PMAYG, MGNREGA).

🧮 तुलना: सरपंच vs उपसरपंच vs ग्रामसेवक

• गावातील स्वच्छता, आरोग्य व शिक्षण व्यवस्थेची सुधारणा.

• महिला बचतगटांना मदत व प्रोत्साहन.

• युवकांना रोजगाराच्या संधी उपलब्ध करून देणे.

• सरकारी योजनांची अंमलबजावणी व पारदर्शकता सुनिश्चित करणे.

• पाणी, रस्ते, आरोग्य केंद्र, शाळा यांसारख्या मूलभूत सुविधा पुरवणे.

📌 निष्कर्ष:

ग्रामपंचायतीतील सरपंच, उपसरपंच आणि ग्रामसेवक ही त्रिकूट संस्था म्हणजे गावाच्या प्रगतीचा कणा आहे. त्यांनी एकत्रितपणे कार्य केल्यास गावाचा सर्वांगीण विकास शक्य होतो. प्रत्येक पदाचा स्वतःचा महत्त्वाचा वाटा असून त्यांनी पारदर्शकतेने व समर्पणाने आपले कार्य केले पाहिजे. गावकऱ्यांनीही या पदाधिकाऱ्यांना सहकार्य करून ग्रामीण स्वराज्य साकार करणे आवश्यक आहे.

📚 उपयोगी लिंक:

• eGramSwaraj Portal

• PMAY-G

• Mahatma Gandhi NREGA

• Digital India Panchayat

लेखक: प्रविण झेंडे | स्रोत: pravinzende.com

अधिक माहितीसाठी किंवा तुमच्या ग्रामपंचायतीसाठी विशिष्ट लेखन हवे असल्यास खाली कॉमेंट करा किंवा संपर्क साधा!