सरपंच: कर्तव्ये आणि अविश्वास ठराव नियम व अटी
सरपंच: कर्तव्ये आणि अविश्वास ठराव नियम व अटी
ग्रामपंचायत ही गावाच्या प्रशासनासाठी महत्त्वाची संस्था आहे आणि सरपंच हा तिचा प्रमुख असतो. गावाच्या विकासासाठी आणि स्थानिक प्रशासनाच्या कार्यक्षमतेसाठी सरपंचाची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची असते. या लेखात आपण सरपंच पदाच्या कर्तव्यांबद्दल तसेच अविश्वास ठरावाच्या नियम व अटींबद्दल माहिती घेणार आहोत.
सरपंच होण्यासाठीच्या अटी
सरपंचपद भूषवण्यासाठी काही महत्त्वाच्या अटी पूर्ण करणे आवश्यक आहे:
1 ) निवडणूक पात्रता:
- उमेदवार भारताचा नागरिक असावा.
- तो संबंधित ग्रामपंचायत हद्दीतील रहिवासी असावा.
- वय किमान २१ वर्ष पूर्ण असावे.
- कोणत्याही प्रकारचा शासकीय दंड किंवा फौजदारी गुन्हा सिद्ध झालेला नसावा.
- उमेदवाराने सरकारी थकबाकीदार नसावे.
- ग्रामपंचायत सदस्यांमधून/जनतेतुन थेट सरपंचाची निवड होते.
- सरपंच निवडणूक गुप्त मतदानाद्वारे किंवा बहुमताने केली जाते.
सरपंचाचे नियम आणि अधिकार
सरपंचाला ग्रामपंचायतीच्या विविध कार्यक्षमतेवर नियंत्रण ठेवण्याचा अधिकार असतो. महाराष्ट्र ग्रामपंचायत अधिनियम, १९५८ नुसार त्याला काही नियम पाळावे लागतात:
- ग्रामसभेच्या निर्णयानुसार काम करणे बंधनकारक आहे.
- ग्रामपंचायतीच्या आर्थिक व्यवहारांवर देखरेख ठेवणे आणि पारदर्शक कारभार करणे.
- ग्रामपंचायतीच्या सर्व सभांना उपस्थित राहून ठरावांवर निर्णय घेणे.
- गावच्या स्वच्छता, आरोग्य, शिक्षण आणि मूलभूत सुविधा पुरवण्याच्या कामांवर लक्ष ठेवणे.
- सरकारी योजनांची अंमलबजावणी सुनिश्चित करणे आणि त्याबाबत ग्रामस्थांना माहिती देणे.
- ग्रामपंचायतीच्या तिजोरीतील निधीचा योग्य वापर सुनिश्चित करणे.
- कोणत्याही प्रकारच्या भ्रष्टाचारास प्रतिबंध घालणे आणि ग्रामस्थांसाठी उत्तम सुविधा उपलब्ध करून देणे.
सरपंचाची कर्तव्ये
सरपंचाची प्रमुख जबाबदारी म्हणजे ग्रामस्थांच्या हितासाठी कार्य करणे आणि प्रशासन योग्य प्रकारे चालवणे. त्यासाठी खालील जबाबदाऱ्या पार पाडाव्या लागतात:
- ग्रामसभेचे आयोजन:
- ग्रामसभेच्या वेळेवर बैठक घेणे आणि त्यातील ठराव पारित करणे.
- विकासकामे:
- गावात रस्ते, पाणीपुरवठा, वीज आणि आरोग्यविषयक सुविधा उपलब्ध करून देणे.
- शिक्षण आणि आरोग्य:
- गावातील शाळा, अंगणवाडी आणि प्राथमिक आरोग्य केंद्रे यांच्या व्यवस्थापनावर लक्ष ठेवणे.
- नागरिकांच्या समस्या सोडवणे:
- ग्रामस्थांच्या समस्या ऐकून त्या सोडवण्यासाठी प्रयत्न करणे.
- शासनाच्या योजना राबवणे:
- केंद्र व राज्य सरकारच्या ग्रामीण विकास योजनांची प्रभावी अंमलबजावणी करणे.
- कायद्याचे पालन:
- ग्रामपंचायतीशी संबंधित सर्व कायद्यांचे पालन करणे आणि भ्रष्टाचार टाळणे.
- आर्थिक पारदर्शकता:
- गावाच्या विकासासाठी मिळणाऱ्या निधीचा योग्य प्रकारे विनियोग करणे आणि त्याचा हिशोब ठेवणे.
अविश्वास ठराव: नियम आणि अटी
कधी कधी ग्रामपंचायत सदस्यांना सरपंचाच्या कामगिरीवर विश्वास राहत नाही किंवा प्रशासन अपयशी ठरल्यास त्यांच्यावर अविश्वास ठराव आणला जाऊ शकतो. यासाठी खालील नियम आणि अटी लागू होतात:
- अविश्वास ठराव प्रस्ताव
- ग्रामपंचायतच्या एकूण सदस्यांपैकी किमान १/३ सदस्यांनी अविश्वास ठरावाचा प्रस्ताव मांडावा.
- प्रस्ताव लेखी स्वरूपात असावा आणि संबंधित अधिकाऱ्यांकडे सादर करावा.
- विशेष सभा आयोजन
- अविश्वास ठराव मांडल्यानंतर १५ दिवसांच्या आत विशेष ग्रामपंचायत सभा आयोजित केली जाते.
- यामध्ये बहुमताने निर्णय घेतला जातो.
- मतदान प्रक्रिया
- गुप्त मतदानाद्वारे ठरावावरील निर्णय घेतला जातो.
- जर सरपंचाविरुद्ध बहुमताने ठराव मंजूर झाला, तर सरपंचपदावरून हटविले जाते.
- सरपंचाला संधी
- सरपंचाला आपली बाजू मांडण्यासाठी संधी दिली जाते.
- नवीन निवडणूक
- सरपंच हटवल्यास नव्या सरपंचाच्या निवडीसाठी पुन्हा निवडणूक घेतली जाते.
सरपंचपदाची मुदत आणि त्याची समाप्ती
- सरपंचाचा कार्यकाळ ५ वर्षांचा असतो.
- काही विशेष परिस्थितीत, भ्रष्टाचार किंवा कर्तव्यात हलगर्जीपणा आढळल्यास, सरपंचाला पदावरून काढण्याची प्रक्रिया केली जाऊ शकते.
निष्कर्ष
सरपंच हा गावाच्या विकासाचा शिल्पकार असतो. योग्य नियोजन, पारदर्शक प्रशासन आणि लोकाभिमुख धोरणे यामुळे तो गावाच्या प्रगतीस हातभार लावू शकतो. यासाठी सरपंचाने नियम व अटींचे पालन करून, आपल्या जबाबदाऱ्यांची योग्यप्रकारे पूर्तता करणे आवश्यक आहे. त्याचप्रमाणे, जर सरपंच प्रशासन अपयशी ठरल्यास, त्याला हटविण्यासाठी ग्रामपंचायत सदस्यांना अविश्वास ठरावाचा पर्याय उपलब्ध आहे.
ही माहिती उपयुक्त वाटल्यास आपल्या गावातील लोकांपर्यंत पोहोचवा आणि अधिकाधिक लोकांना ग्रामपंचायत व्यवस्थेबाबत जागरूक करा!
